بررسی کارکرد هجو در شعر حطیئه و انوری

چکیده یکی از انواع سنّتی رایج در ادبیّات منظوم غنایی، هجویه­سرایی است. این گونة ادبی، بخش قابل توجّهی از آثار شاعران پارسی و عرب را به خود اختصاص داده است و سهم مهمّی در ورود به دنیای ذهنی شعرا و شناختن اندیشه­ها، عواطف و رویکردهای آن­ها دارد؛ ضمن این­که می­تواند مخاطب را با شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوران شاعر نیز آشنا کند. بر این اساس و با توجّه به همین اهمّیّت، پژوهش حاضر بر آن است با استفاده از شیوة توصیفی- تحلیلی، بارزترین کارکردهای هجو و زمینه­های آن را در اشعار دو شاعر مهمّ هجویه­سرا بررسی کند و به پرنمودترین شباهت­های موضوعی شعر آن­ها از این منظر بپردازد. یکی از این دو شاعر، حطیئه شاعر پرآوازة عرب در عصر جاهلی است و دیگری انوری ابیوردی، شاعر بزرگ قرن ششم در ایران. بارزترین انگیزه­های هجویه­سرایی نزد این دو شاعر را، باید در زمینه­ها و عواطف شخصی جست و جو کرد؛ امّا دلایل انوری گاه اجتماعی­تر می­شوند. نقش نیاز­های مادّی در هجوسرایی هر دو شاعر تعیین­کننده است؛ امّا نداشتن اعتماد به نفس و احساس انزجار نسبت به دیگران، برای حطیئه اساسی­تر است. حطیئه اغلب صریح­تر، مفصّل­تر و بی­پرواتر هجو می­کند. هر دو شاعر از صور خیال مدد می­گیرند؛ امّا شعر انوری معمولاً تصویری­تر و به خصوص نمادین­تر است. انوری از عناصر طنزآفرین نیز بیشتر استفاده می­کند.